Bilinmelidir ki: Hak (c.c.) işiten her kimsenin işitmesinde o işitenin istidadına göre bulunur, nitekim Hak konuşan herkesin lisanında bulunmaktadır. Konuşan herkes, aynı zamanda işitendir. Buna göre işiten herkesin işitmesi, Hakk'a ait bu işitme mertebesinden olabilir.
Fakat işiten kimselerin bazısı, işittiği şeyi bir çağrı veya nida olarak anlar. Buna göre bu gibi bir işitenin konuşanın sözünden payı sadece surettir; yoksa konuşmanın ruhundan bir payı yoktur.
Çünkü kelamın bir ruhu vardır ki bu onun manasıdır; mana, kelam ile kast edilen şeydir.Kelamın bir de sûreti vardır ki bu da salt lafızdır.
İşte bu haklarında "İşittik dediler halbuki onlar işitmemişlerdir" (Enfal, 8/21) denilen kimselerdir. Çünkü hiçbir şey duymayan sağır ile duyup anlamayan arasında herhangi bir fark yoktur. "Allah katında canlıların en kötüsü, düşünmeyen sağır ve dilsizlerdir." (Enfal, 8/22)
Bazı insanlar ise kelam ile kast edilen şeyi anlayarak işitirler. Bu anlayışın nedeni işitenin istidadının kemâlidir. Bu kişi Hakk'ın işitmesi ve görmesi olduğu kuldur.
Kâmil anlamda işiten kimsenin alameti, işitmesinin anlaması olmasıdır. Çünkü işiten kişi ya keşf sahibi ariftir; ya da keşf sahibi değildir.
Keşf sahibi olmayan kişi, Hakk'ın kelamını sadece peygamberin diliyle ilahi haberden veya indirilmiş kitaptan veya rüya yoluyla işitebilir. Bunun ardından işittiği şeyin gereğine göre amel etmek ya da aksini yerine getirmek için zâtını hazırlar. İlahi hitabı duyan kişinin hitabın gereğini yerine getirmesi veya bunun aksini yapması, Hakk'ın onu muvaffak kılması veya başarısızlığa uğratmasına bağlıdır.
Arif ise işitir ve âlemde konuşan herkesin kelamından işittiği şeyde Hakk'ın kendisine yönelik hitabına bakar. Böylece nefsini bu kelam ile muhatap görür ve onu anlamak için gayret sarf eder. Bunun ardından anladığı şeyin gereğine göre amel eder; bununla birlikte onun nefsi de kâinatın bir varlığıdır.