Osmanlı düzeninin temel unsurları ne idi diye sorarsak, en kısa ifadesi ile şöyle sıralamak mümkündür: Mîrî toprak rejimi, millet sistemi, esnaf örgütlenme tipi, vakıfları, ana ilkelerini biraz önceki konuşmamda özetlediğim belirli bir iktisadî dünya görüşü ve nihayet bütün bu unsurları bir orkestra gibi yönetmek üzere oluşturulmuş irsî olmayan, meritokratik bir seçkinler kadrosu; Osmanlı düzeninin belirgin yapı unsurları bunlardır.
Bugün böyle bir düzen ve devletin ortada olmadığına bakarak; "yanılgı içinde idiler, ne kendilerini, ne de dış alemde olup biteni anlayamadılar ve kurdukları düzen de zaten ömürlü, uzun soluklu bir düzen olmaktan uzaktı" mı diyeceğiz? Bu çok kolaycı ve biraz insafı zorlayan bir eleştiri olur sanıyorum. Osmanlılar kendi çağlarına ulaşan bütün siyasi bilgelik mirasını süzerek ebedî olacağını düşündükleri sistemi oluştururken, Batı Avrupa'da doğmaya başlayan kapitalizmin ve onun üzerinde ivme kazandığı pazarın, 18.yüzyıldan itibaren Sanayi Devrimi ile dünya tarihinin, ilk ziraat devriminden sonraki 10.000 yıllık döneminde benzeri olmayan, bütün tarihi ikiye bölecek olan değişmeyi elbette tahmin edemediler. Ancak bu büyük değişmeyi, bizzat yaratanlar da dahil olmak üzere kimse tahmin edebilmiş değildi. Kimsenin bilmediği, beklemediği bir büyük değişmeyi fark edememiş olmakla suçlanmaları da biraz insafsızlık olur, diye düşünüyorum.