İstanbul, sükûnetin merkezi, ön-görülebilir bir hayatın mekânı olarak, yeni sâkinlerine, varlık, var-olan, ve yokluk üzerine nazarî araştırmalarını yürütebilecekleri, mensup oldukları theo-onto-logosu, siyâset, askerlik, mimarî, şehircilik, sanat, iktisat, mûsiki gibi çok değişik zihnî-amelî alanlarda tecessüm ettirebilecekleri, kısaca mâlik oldukları varlık duyuşu çerçevesinde sahip bulundukları hakikat anlayışı (nazar) ile ondan neşet eden hayr davranışı (amel) bir medeniyet bakış açısına dönüştürebilecekleri bir imkân sundu. Bu imkânı mümkün kılmak için, Fatih Sultan Mehmed, öncelikle, -dönemindeki çalışmalardan esinlenerek adlandırdığımız- muhâkemat projesi çerçevesinde, İslam Medeniyeti'nin kendi dönemindeki kültür havzasında mütedâvil ilmî-felsefî okulların temel konularda mukâyesesine kalkıştı. Bu muhâkeme, daha önceki Kayserî - Fenârî hattındaki irfanî - kelâmî çizginin, başta Ali Kuşçu (ö. 879/1474) olmak üzere, Semerkand matematik-astronomi okulu mensuplarının katılımıyla, riyâzî bir içerik kazanmasına da neden oldu.
XVI. yüzyılın sonlarına değin süren, Birinci İstanbul Felsefe-Bilim Çevresi (1453-1585) diye adlandırdığımız bu dönemde, Seyyid Şerif'in (ö. 815/1413), theo-onto-logos'un inşâsında takip edilecek yöntem hakkında yaptığı tasnif, Hocazâde'nin yer sorgulamasına ilişkin yaklaşımıyla birleşerek, İstanbul merkezli nazarî bakış açısının içeriğini belirler. Yine T(h)eo-logos, Kosmo(s)-logos ve Eschato(s)-logos anlayışlarını mecz eden bu tasnife göre, bilgideki nihaî amaç, Varlıkîn bilgisidir; bu bilgi de ya nazar ya da keşf ile elde edilir. Nazarî yöntemde, vahyî bir metin çıkış noktası olarak kabul görürse kelâmî, görmez ise meşşâî felsefe; benzer biçimde, keşfî yöntem de vahyî bir metin çıkış noktası olarak kabul görürse irfânî, görmez ise işrâkî felsefe ortaya çıkar.