Çok kere büyük ahlâk hareketlerinde başka insanların hayret ve hayranlık duyduğunu görüyoruz. Beklenmeyen hareket, şaşırtıcı oluyor. Bu hal, ahlâki davranışın hürriyet ve yaratıcılığın eseri oluşundandır.
Milli tarihimzden örnek verelim: Büyük selçuklu sultanı Alpaslan, 1071'de yapılan Malazgirt Savaşı'nda Bizans imparatoru Romen Diyojen'i esir etti. Lâkin ona esir muamelesi yapmadı. Kendisine Türk geleneğine göre ikramlarda bulundu. Hatta imparatorla kendi, tahtında beraber oturdu. Bir müddet sonra imparatoru serbest bıraktı. Onu Trabzon'a kadar kendi uğurladı. Bizans'a kadar da muhafızlarla gönderdi. İmparator, Alpaslan'ın kendisine karşı gösterdiği büyüklük karşısında ondan ayrılırken hüngür hüngür ağladı.
Bir de edebiyattan örnek verelim: Büyük Fransız şairi Victor Hugo Sefiller adlı romanında Jan Valjan isminde sabıkalı bir hırsızı romanın ana kahramanı olarak yaşatmaktadır. Bu hırsız bir gece papazın evinden gümüş şamdanları çalar. Bekçi onu yakalayıp papazın kapısına götürür ve şamdanları çalan hırsızı getirdiğini söyler. Vicdanın terbiyesinipek iyi bilen papaz, karşısında korkudan titreyen hırsıza kurtarıcı bakışlarını çevirir ve bekçiye "Hayır azizim, bu benim dostumdur. Dün akşam buraya oturmaya gelmişti. Bu şamdanları kendisine ben hediye ettim. Bunlardan başka gümüş kaşıklar da vermiştim. Almayı nutmuş. Onları da getireyim" der ve hem bekçinin hem de hırsızın ne olduklarını, ne ile karşılaştıklarını şaşıran bakışları önünde bir deste gümüş kaşığı da getirir. "Al bunları da dostum!" diyerek ruhunun kurtuluşu duygusunu çılgınca yaşayan Jan Valjan'a uzatır.Bu olay, sabıkalı adamın ahlâk irsdesine kavuşma hareketininbaşlangıcı olacaktır.
Bu iki misâlde görülen ahlâk hareketlerini yapılmadan önce tasarlamak ve ahlâklı olmak için böyle davranmanın zorunlu olduğunu söylemek mümkün değildir. Çünkü bunlar, hür olan iradenin yaratıcılığının eserleridir. Sanat alanında benzetme yapmak gerekirse eğer, diyebiliriz ki biri Süleymaniye kadar muhteşem, öbürü de Sen Piyer kadar parlaktır.