Mesela Fatih Sultan Mehmet'e baktığım zaman; şehir fethedildikten sonra bir on sene alışma devri geçiyor. Fatih bir ferman çıkarıp diyor ki: "İmkânı olanlar bu şehrin farklı yerlerine birer merkez külliye kursunlar." Külliyeler kurulmaya başlanıyor. Bu külliyeler birer büyük sosyal tesistir. Yani şehrin altyapısını imkânı ve gücü olanlar kuruyor. Vakıf sistemi olduğu için de devlete hiçbir yükü yok. Sistem kendi içinde çalışıyor. Bu altyapı; şimdiki yol, su, elektrik, kanal, ulaşım vs.
Ondan sonra insanlara bırakıyor ve kendi sokaklarını, kendi evlerini kendileri inşa ediyorlar bir manada.
Bugünkü modern mimarlık bunlara "mimarsız mimari" diyor. Nasıl yapıyorlar?
Çünkü onlarda bir medeniyet tasavvuru var. Nerede duracaklarını biliyorlar! Nereye kadar gideceklerini biliyorlar! Toplu yaşamanın getirdiği alt çerçeveyi oluşturacak asgari kuralları biliyorlar! Komşusunun en az kendisi kadar saygın olduğunu, hak sahibi olduğunu biliyor!
İşte bu, medeniyet tasavvuru...
Böylece Fatih zamanındaki bu yapılanma sonucu enteresan bir şehir, enteresan bir yapılanma ortaya çıkıyor. Nedir o yapılanma?
İnsanın içerisindeki çok renkliliği, çok parametreliliği, macerayı, gizemi, sürprizi gündeme getiren bir yapılanma. Bu yapılanma revnaklı şehir değil, efsunlu şehir... Bugünkü Türkçeye gizemli şehir diye çevirelim.
Şunu da ekleyelim:
Batı'da nizam-ı âlemi, yani kamu düzenini devlet kuruyor. Osmanlı'da ise kamu düzenini bizzat kamu kuruyor. Devlet sadece gerekirse -ki o pek az vâki olmuştur- denetliyor.
Burada Osmanlı şehirlerinin bir özellği var.
İnsanlar medeniyet tasavvurlarının menşeinin, çıkış noktasının ilahi olduğuna inanıyorlar. Ben de o tasavvurun içindeyim. Benim için de ilahi... Ben buna inanıyorum hem de bunu biliyorum, diyor insanlar.
Halbuki seküler bir toplumda, orada da bir medeniyet tasavvuru var. Ama insanlar bu medeniyet tasavvurunun beşeri olduğunu biliyorlar.
İnanan insan için ilahi menşeili medeniyet tasavvuru çok daha derin ve etkin bir mana ifade eder. Seküler kurallara ise inanmaya gerek yoktur, onlara sadece itaat edilir.
